باسێک لە سەر جەعفەرقولی زەنگەلی شاعىر کووردی خوراسان

جەعفەرقولی زەنگەلی

لە پێکگەیشتنەوەی ئەمجارەدا، باسی شاعیرێکی کوردی کورمانجی خۆراسان دەکەین بە ناوی جەعفەرقولی کە بە مەزندە ساڵی 1805ی زایینی، واتە دەوری 220 ساڵ لەمەوبەر لە دایک بووە و پاشی 92 ساڵ ژیان، لە 1897 کۆچی‌دوایی کردووە. ئەم پیاوە بە ڕەبەنی ژیاوە و کەسی لەدوا بەجێ نەماوە.

ڕاستە وەک شاعیر باسی دەکەین، بەڵام گەڕۆک و مۆسیقازان و دەنگخۆش و دووتارژەنێکی لێهاتووش بووە. هەرچەند هیچ شتێکی لێ تۆمار نەکراوە، بەڵام بەسەرهات و هۆنراوە و گۆرانی و هەوای سینگ بە سینگ پارێزراون. هونەرمەندان و شارەزایانی مۆسیقای کوردیی خۆراسان هەوا و مقامات و شێوازی دووتارژەنیی ئەویان بە ساغی پاراستووە، بەڵام بێ‌گومان بەستە و هۆنراوە و دیوانی شێعر تا نەنوسرێتەوە لە مەترسیی فەوتان ناخەلەسێ. ئەوە بوو کە مامۆستا کەلیموڵڵا تەوەحودی بەشێکی تەمەنی پڕبەهرەی خۆی بۆ تەرخان کرد و لە سنووری تورکمەنستانەوە تا سەرەخس، دێ بە دێ و هەوار بە هەوار و ڕەشماڵ بە ڕەشماڵ گەڕا و ئەوەی لە بیر و هزر و سینگی پیر و کاڵ و بەساڵاچووانی کورمانجدا مابوو، لە دوا دەرفەتدا تۆماری کرد و ساڵی 1369 لە مەشهەد، واتە نزیکەی سەدەیەک دوای مەرگی شاعیر، بە ناوی «دیوانی جەعفەرقولی زەنگەلی» چاپ و بڵاوی کردەوە.

بەڵام بۆ ئەوی بزانین کوردان لە خۆراسان چی دەکەن و چلۆن و بۆچی دوو هەزار کیلۆمەتر لە ماڵی خۆیان دوور کەوتوونەوە، پێویستە زۆر بە پەلە و لە حەوسەلەی ئەم بەرنامەیەدا چاوێک بە سەر ئەم مێژوویەدا بخشێنین و بچینەوە سەر باسی جەعفەرقولی و شێعر و هونەر و غەمی شیرینی ئەوین.

لە ساڵانی سەرەتای هاتنە سەر حوکمی بنەماڵەی سەفەوی لە ئێران، کە دەگەڕێتەوە ساڵی 1502ی زایینی و 520 ساڵ لەوەی پێش، لە چەند قۆناغێکدا و بە پێی پلانێکی پێشتر داڕێژراو، دەوری 50 هەزار بنەماڵەی کورد لە ماڵ و گوندی خۆ هەڵکەندران و بە کۆچێکی زۆرەملی لە ڕۆژئاوای ئێرانەوە ڕاگوێزی ڕۆژهەڵاتی ئەم وڵاتە پان و پۆڕە کران و لە کەس و کار هەڵبڕان و ئیدی چجار نەگەڕانەوە. هۆی ئەم کۆچدانە گەلێک مەبەستی لە پشت بوو کە ئێرە جێی باسی نییە، بەڵام گرینگترینیان پاراستنی سنوورەکانی باکوور و ڕۆژهەڵاتی ئێران بوو لە بەرامبەر ئەو «ئوزبەک» و «تورکمان»انەی کە هەراسیان بە ئێران هەڵگرتبوو و دەوڵەت دەرەقەتیان نەدەهات. ئەوە بوو کە کوردیان وەک نەتەوەیەکی ئازا و دەستکەرەوە بۆ کردنە لەمپەر و دیوارێکیان لە پێش هەڵچنین لە دیواری چین قایمتر.

ئەم 50 هەزار بنەماڵەیە، هەر خۆیان بە تەنیا نەڕۆیشتن، بەڵکوو «زمان، جل‌وبەرگ، داب و نەریت، مۆسیقا، فۆلکلۆر، و تەنانەت ناوی گوند و شاخ و دۆڵ و کانی و مووچە و مەزراکان»ی خۆیشیان لەگەڵ خۆ برد و تا ئێستای حازری پاراستیان! کوردانی خۆراسان پاشی پتر لە پێنج سەدە، هێشتا خۆیان بە غەریب دەزانن و لە گۆرانییەکانیاندا لە «دەردی جودایی» دەدوێن. [دەردی جەدایی-شەهلا جیریستانی]

«گولیل» ئەو کوێستانە بەناوبانگەیە، که‌ ده‌که‌وێته‌ باکووری شیروان و دیوی لای ئێرانی ئه‌و زنجیره‌ چیایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ که‌ «سه‌رپۆشی لووتکه‌یان به‌فری زۆر سپییه‌ و ئاسمانی شینیان له‌ باوه‌ش گرتووه»‌. ئه‌م دیواره زه‌مه‌نده‌‌، هێڵی سنووری تورکمه‌نستان ده‌کێشێ و ئه‌ودیوی ڕووی له‌ «عیشقاباد»ه‌. گولیلی خه‌یاڵاوی، داپۆشراوی داری «مه‌رخ»ه‌، که‌ سه‌وڵێکی خۆڕسکه و ده‌ستی هونه‌رمه‌ندی سروشت تایبه‌ت بۆ ئه‌م مه‌ڵبه‌نده‌ی کێشاوه. هاوینان هۆبه‌ و ڕه‌شماڵی خێڵاتی «بیچه‌ران» و «میلان» و «شێخه‌میر» له‌ داوێنه‌ بژوێنه‌کان و پاناوکه‌ زه‌نوێره‌کان، وه‌کی پنگه‌ و ڕه‌شه‌ڕیحانه‌، له‌ ده‌م جۆباری به‌فراو ڕێچکه‌ ده‌به‌ستن و به‌ کاری ئاژه‌ڵدارییه‌وه‌ خۆیان ده‌بنه‌ به‌شێک له‌ تابلۆی سروشت.

ئێستا، یازدە شار و دوو هەزار گوند و حەشیمەتێکی دەوری دوو میلیۆن کورد لەم ناوچەیە دەژین کە زمانێکی پاراو و پوختیان هەیە و بە سەدان شاعیر و نووسەر پێی دەنووسن و لە کتێب و گۆڤارەکانیاندا دەکاری دێنن، مۆسیقای ڕەسەن و دەوڵەمەندیان هەیە کە لە سەرانسەری خۆراسانی گەورەدا حوزووری زیندووی هەیە، ناوی شوێنەکانی پێشووی خۆیان لە سەر شوێنی تازە داناوە و بەم کارە نەیانهێشتووە پێوەندییان لەگەڵ هەست و فەرهەنگ و جوغڕافیای پێشوو بپسێ، لە فۆلکلۆر و بەستە و مقامەکانیاندا باکووری خۆراسان به‌ «غه‌ریبستان» ناو ده‌به‌ن و له‌ قه‌باڵه‌ کۆنه‌کان و به‌ڵگه‌نامه‌ مێژوویی‌یه‌کانی خۆیاندا زۆر جار به‌ «کوردستانی خۆراسان»ی دەنووسن. ئێستاش دایکانی کورمانجی خۆراسان لە «لۆرە»کانیاندا بە هەوای شنە و بە لای‌لایەی کوردی بێشکە ڕادەژێنن. [لۆرە-بانوو شیروانی]

جەعفەرقولی کوڕی «مەلا ڕەزاقولی» و لە تایفەی «ئوجاق» لە گوندی «گووگان»ی سەر بە شاری «قووچان» لە دایک بووە. هەر بە منداڵی باوکی دەمرێ و سێوی دەکەوێتەوە و  لە بێکەسیدا مامی وەخۆی دەگرێ و ئاگاداری لێ دەکا. ئوجاق نازناوی هەندێ بنەماڵەی بەڕێز و خۆشەویستی جەماوەرن کە ودمی شفا و بەجێهێنانی حاجەتی نیازمەندانیان هەیە و وەکی ماڵ و خێزانێکی پیرۆز خەڵک پەنایان بۆ دێنن و گرێ و گۆڵی ژیانیان دەبەنە لا.

جەعفەرقولی منداڵێکی زیرەک و وریا بوو و لە خوێندنگە نەریتییەکانی سەردەمی خۆیدا کە تایبەت بە قورئان و دەرسی دینی بوون، دەیخوێند و پاشان بۆ درێژەی خوێندن ڕۆیشتە قووچان. تازه‌ خه‌ریک بوو مه‌رزاکانی مێرمنداڵی جێ‌ده‌هێشت و پێی ده‌نایه‌ پێده‌شته‌کانی گه‌نجییه‌وه‌، که‌ لاولاوی ئه‌وین له‌ پێوه‌ تا سه‌ر تێی‌ئاڵا و ڕفاندی بۆ دنیایه‌کی تر. ئیدی هه‌موو شتێک که‌وته‌ گره‌وی ئه‌وینی ئه‌و کچه‌ کورده‌ نه‌شمیله‌ی که‌ ناوی «ملواری» بوو.

 

دلێ من بری‌یە، ئەو ملواریێ مەحبووب

ئەز لێ بوومە تالب، ئەو بوویە مەتلووب

وە مرادێ یوسف، وە سەبرێ ئەییووب

یا زولەیخا یاکوو سەورێ دەخازم

 

ئەز لاچینم، ئەو تاووسا خۆش خەرام

ئەز مەجنوونم، ئەو لەیلایێ گولئەندام

حەق دوورکی یارێ، من ژە ئیبن سەلام

یا لەیلی‌یێ خا یا سەورێ دەخازم [ئەرمان یارێ-فەرامەرز ڕۆستەمی]

 

ئیدی دەست لە خوێندن هەڵدەگرێ و لەمەودوا بە شوانی دەژی و لە داوێن و پێدەشت و لاپاڵی کوێستان تاک و تەنیا تێکەڵ بە سروشت دەبێ. زۆر جار لە خەیاڵەکانیدا تارمایی ملواری دەبینێ و لەگەڵی دەدوێ. تەنانەت جارێک لە دم کانی، پەرییەک لە بیچم و شێوەی ملواریدا جامێک ئاوی دەداتە دەست و پێی‌دەڵێ «ڤییا بکە نووشی جان!» جەعفەرقولی دەپرسێ: تۆ کێی؟ پەری دەڵێ: «ئەزێ ملواری‌یێ تەمە!» ئیدی جامەکە بە سەریەوە دەنێ و دەبێتە «بەخشی» و «خۆبەند». پێوەندی و هێزی ئەوینی ئەو ملوارییە نەدیو و پەری‌ئاسایە ئەوەند بەهێز دەبێ کە ملواریی ڕاستەقینە لە بەر چاوی جەعفەرقولی دەسڕێتەوە.

«بەخشی» وەکی بەیتبێژەکانی ئێمە بەو کەسانە دەڵێن کە بەهرەیەکی مۆسیقا و دەنگبێژیان هەیە و خەڵک بڕوایان وایە کە ئەم بەهرەیە «بەخشش»ێکی نادیارە و دەدرێ بە هەندێ کەسی تایبەت و هەڵبژاردە. «خۆبەند»یش کەسێکە بە کەلامی سێحراوییەوە بەند و بەستە و هۆنراوەی ناسکی وا دەهۆنێتەوە کە شاعیرانی ئاسایی لە توانایاندا نییە. کە بەو پلەیە دەگا، ئیتر دەست لە شوانیش هەڵدەگرێ و بە سامانی هەگبە و دووتارێکەوە عەوداڵ دەخولێتەوە.

جەعفەرقولی سەرەڕای قەناعەت و دەروێشییەکەی، خاوەن ڕێز و حورمەتێکی گەورە بووە لە کۆمەڵگای خۆیدا. بەهرەی یەکەمینی لە مۆسیقا و ئاوازدانان و ژەنینی دووتاردا خۆی نواندووە؛ بە چەشنێک کە هەواکانی جەعفەرقولی لە سەرانسەری خۆراساندا وەک خۆی ماون و لێهاتووترین مامۆستایان و بەخشیانی ناوچەکە پشت بە پشت ڕایانگرتووە و لە خەوش و زیانی زەمان پاراستوویانە. هەروەها شێوە ژەنینی دووتاری خۆی هەیە کە شاگردەکانی ڕاستەوخۆ لێیان وەرگرتووە و بە هەمان شێوە و شێواز لە لایەن بەخشییەکانەوە تا ئێستا پارێزراوە.

دوایین که‌سێک که‌ به‌ سۆراغی جه‌عفه‌رقولی زانیبێ، پیاوێکی دانیشتووی گوندی «گوگان» بوو‌ که‌ ده‌یگوت: به‌یان تازه‌ ئه‌نگوتبوو، جه‌عفه‌رقولی له‌ ئاوایی ده‌رکه‌وت و له‌ گردی به‌رماڵان تێپه‌ڕی. تا گه‌یشته‌‌ تیره‌گی چیا‌ چاوم هه‌ر لیێ بوو. مژێکی خه‌ست وه‌کی ڕنوو خه‌ریک بوو له‌ لووتکه‌ داده‌گه‌ڕا. جه‌عفه‌رقه‌لی و مژ گه‌یشتنه‌ یه‌ک و تێکدا توانه‌وه‌.

ئیدی که‌س به‌ مه‌نزڵی نه‌زانی. هه‌وارچییان جارجار له‌ شیو و دۆڵی کوێستانه‌ به‌ سامه‌کانی شایجان و هه‌زارمه‌چیت ده‌نگدانه‌وه‌ی دووتارێکیان ده‌بیست که‌ له‌ نه‌غمه‌ی ئاسمانی ده‌کرد. له‌ ده‌روازه‌ی مژه‌که‌ی تیره‌گی چیاوه‌ جه‌عفه‌رقولی بووبه‌ ئه‌فسانه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی. نه‌نک و باپیره‌کان که‌ داستانی ئه‌وینی جه‌عفه‌رقولییان بۆ نه‌وه‌کانیان ده‌گێڕایه‌وه‌، ده‌یانگوت: دووتاری له‌ ئاسمانه‌وه‌ بۆ هاته‌ خوار. هه‌روه‌ها ده‌یانگوت: ئه‌و نه‌مره‌ و چجار تامی مردن ناچێژێ، چونکه‌ یه‌ک له‌و چه‌ند که‌سه‌یه‌ که‌ به‌ کانیی ژین ده‌زانن و ئاوی حه‌یاتیان لێ خواردووه‌ته‌وه‌.

 

شەوێ چووی وە خەوێدا دانە من وێ دووتارێ

شەڤێ ئاخر چارشەمی، کەتم وە وێ ئازارێ

من گەڕاندم شەهر وە شەهر، برنە خیوە و بوخارێ

پەردە هاتە هلانین، من دی ڕووی گولئوزارێ

مینا لێ وێ سەنەمێ، نەدی لە توو دیارێ [لۆ-بێ‌کەلام]

 

له‌ ڕاستیشدا: جه‌عفه‌رقولی زه‌نگه‌لی له‌و دووروڵاته‌، ئه‌ستوونێکی به‌هێزی زمان و فه‌رهه‌نگی کوردییه‌ و ئێستاش زیندوویه‌ و ڕوحی ئه‌و به‌ سه‌ر چیاکانی «کیسمار، سالووک، بووزان، کوڕ شوان، دووچه‌نگ و ماسینۆ»دا ده‌گه‌ڕێ و نیگه‌رانی هه‌زاران ملوارییه‌.  ئەو، سەری خۆی هەڵدەگرێ و وەک پەپوولەپایزەیەک بە دەم باوە نەرم و سووکباڵ دەفڕێ و سنوور ناناسێ. تورکمەنستان، ئوزبەکستان، تاجیکستان، ئاران و قەفقاز دەبینێ و لە هیند و ئەفغانستان و میسر و عێراق و شام دەمێنێتەوە و لە سەر بەهرەی زانست و ئەدەب و مۆسیقای خۆی زیاد دەکا.

 

هەرچی فکر دەکرم ئەز ل ڕوویێ جهانێ

پرس دەکرم لە خەلکێ، کوللی ڕازێ نهانێ

دەخازم کوهەنسالەک ئەز ژە ئەهلێ زەمانێ

تاکوو ژە وی پرس کەرم، ژە گەردشێ دەورانێ

ئاخر ڕۆک دەوی خەلکۆ، کوللی پەشیمانن هوون

 

سەرێ خا هوون هەلینن، جارەکێ هوون نەزەر کەن

هەرنە دیارێ قەوران، جارەکێ هوون گوزەر کەن

باتل فکرێ ڤی دونیا ژە سەرێ خا وەدەر خەن

ئەگەرچی ڤی جهانا گشتی زیر و زەبەر کەن

ئاخر ڕۆک دەوی خەلکۆ، پوور و پەشیمانن هوون [قەیتانی]

 

جەعفەرقولی لە درێژەی زەمان و لە فەرهەنگ و بیروبۆچوونی کوردانی باکووری خۆراساندا، وردە وردە بووەتە کەسایەتییەکی ئەفسانەیی. هەر لە بەرزاییەکانی «شایجان» و «هەزار مەچیت» و دارستانە «مەرخ»ە خۆڕسکەکەی کوێستانی «گۆلیل»ی پەنا عیشقابادەوە تا دەگاتە دەشتایی‌یەکانی سەرەخس، کە هەواڵی جەعفەرقولی بپرسی، پیروکاڵی کورمانج بە تاسەوە بەسەرهاتی کەسێکت بۆ دەگێڕنەوە کە سیمای تەڵخی کەوتووەتە جەغزی خەرمانەیەکی نوورانی و لە پشت تۆڕی هەورێکی سپیدا بە حاڵ خۆ دەنوێنێ. تا نزیک سەردەمی ئێمەش زیارەتکەرانی قسن و بارەگا پیرۆزەکان کە لە دوور و نزیکەوە دەگەڕانەوە، بە ڕاشکاوی دەیانگوت چاویان بە جەعفەرقولی کەوتووە.

ئێستاش شوانەکان کاتێک لە نسار مێگەل مۆڵ دەدەن و بە دەم چالێنانەوە وچان دەگرن، بە نەوای شمشاڵ و قوشمە و دووتارەوە شێعرەکانی جەعفەرقولی دەچڕن.

 

دیسا غەمێ ئەسەر کر، ل ڤی دلێ حەزینە

شۆعلێ ئیشقێ سەر کشاند، شەوتاند قەلب و سینە

تا من جارێ نەزەر کر، ل وێ یارێ مەتینە

عەقل و دین ژە من ئستاند، ئەز کرم زار و دینە

ڤا ڕازێ منی پەنهان، ل خەلکێ بوو یەقینە

یەعقووب نەووم، چما بووم بەیتولحەزەن نشینە

ژە فەراقێ یوسفێ شەمس و قەمەر جەبینە

 

خه‌لکۆ له‌ من عه‌یو مه‌گرن، موشکل کاره‌ کارێ دل

چه‌ل قه‌ته‌ر نێر و مه‌یا، ناکشینن بارێ دل

ژه‌ مه‌شرق تاینه‌ مه‌غرب، دشه‌وتی نارێ دل

تو ده‌ریا و ده‌ریاچه‌، خه‌ڤا ناکه‌ ئارێ دل

بیچارە وو ئاوارە، بیقەرارم ژە دەس دل

جەعفەرقولی دەست باڤێ، داوێ مەدەدکارێ دل

ملواریێ دل ژە من بر، نکا ل قەسدێ دینە [جەعفەرقولی-بانوو شیروانی]

 

هەر بە دوای ئەفسانەی نەمریی جەعفەرقولیدا، مامۆستا که‌لیموڵڵا ته‌وه‌حودی له‌ پێشه‌کیی دیوانەکەدا شتێکی ناسک دەگێڕێتەوە: «شه‌وی 2ی سه‌رماوه‌زی ساڵی 1369 بوو. سه‌عات 11ی شه‌و له‌ کاری دیوانی جه‌عفه‌رقولی بوومه‌وه‌ که‌ نۆزده‌ ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ده‌ستم دابوویه‌. هه‌موو کاره‌کانی کرابوو و سبه‌ی ده‌درایه‌ ده‌ستی چاپ. هه‌ستم ده‌کرد بارێکی قورسم له‌ سه‌ر شان لاچووه‌. سووک و ئه‌رخه‌یان له‌ جێ خزام و خه‌وم لێکه‌وت. له‌ خه‌ونمدا هه‌واڵی هاتنی جه‌عفه‌رقولییان پێدام. چاوه‌ڕوانی بووم که‌ وه‌ژوور که‌وت. لاوێکی که‌ڵه‌گه‌تی ڕه‌نگ ئه‌سمه‌ر که‌ تازه‌ خه‌تی دابوو. ئاته‌گی چۆغه‌ کوردییه‌که‌ی له‌ سه‌ر ئه‌ژنۆی بوو. کڵاوێکی مه‌ره‌زی سپی له‌ سه‌ر و جووتێک کاڵه‌ی چه‌رمی له‌ پێدا بوو. پاشی بەخێرهاتن کردنی  گوتم: بیروڕاتان سه‌باره‌ت به‌ کاره‌که‌م چییه‌؟ مات و له‌باڵه‌خۆدا بوو. به‌ ئارامی گوتی: (مالێ ته‌ سا مه‌را کانییه‌که‌ کو ده‌که‌لی) واته‌: (ماڵی تۆ بۆ ئێمه‌ کانییه‌که‌ ده‌جۆشێ). که‌ وه‌خه‌به‌ر هاتم، سه‌عات سێ‌ونیوی به‌یانه‌ی 3ی سه‌رماوه‌ز بوو. دیوانه‌که‌ی جه‌عفه‌رقولیم هێنایه‌وه‌ به‌ر ده‌ستم. له‌ سه‌ر ڕووبه‌رگی هەموو کتێبەکانم ناوی خۆم بە (که‌لیموڵڵا ته‌وه‌حودی - ئۆغازی) دەنووسی. لە سەر ڕووبەرگی دیوانەکەش هەر وام نووسیبوو. وشه‌ی (ئۆغازی)یه‌که‌م پاک کرده‌وه‌ و کردم به‌ (کانیمال)».

ئه‌وه‌ دیاریی وه‌لی دێوانه‌ی خوراسان بوو که‌ پتر له‌ دووسه‌د ساڵ به‌ر له‌ ئێستا، له‌ گوندی «گوگان»ی ناوچه‌ی «هه‌زارمه‌چیت»ی باکووری خوراسان له‌دایک بوو. کوردانی کورمانجی خۆراسان بە نیشانەی ڕێز و ئەمەگداری، پەیکەرەی ئەم شاعیرەیان لە گۆڕەپانێکی شاری شیروان دامەزراندووە و هەموو ساڵێ لە ڕۆژی 15ی بانەمەڕدا کۆ دەبنەوە و شاعیران بە شێعر و نووسەران بە وتار و هونەرمەندان بە بەرهەمە هونەرییەکانیان یادی دەکەنەوە.