جلد پنجم کتاب سیاحت‌نامه شاردون با صدای منصور ضابطیان

نگاه شاردن به شهرهای ایران در مسیرش به پایتخت دوره‌ی عباسی، یعنی اصفهان، بسیار جالب و خاص است. او به‌عنوان یک جهانگرد، مشاهده‌ای وسیع از شهرها و آبادی‌ها دارد و تیزبینانه اتفاقات و فرهنگ و آداب و رسوم ایرانیان را بررسی کرده است. از این رو در شهرهایی که در این بخش از آنها نام می‌برد، همچون تبریز، قزوین، زنجان، ساوه، ری، قم و کاشان، اتفاقات و حکایت‌هایی تاریخی را بیان می کند که بسیار شنیدنی است.

شاردن در سفرنامه‌اش درباره وجه تسمیه شهر تبریز چنین می‌نویسد:

«من در ﺳراﺳر روی زمین شهری ﻧﻣﯽﺷﻧﺎﺳم ﮐه درﺑﺎره‌ی وﺟه تسمیه و ﺗﺎرﯾﺦ و ﭼﮕوﻧﮕﯽ ﺑﻧﺎی آن ﻣﯾﺎن ﻣﺣﻘﻘﺎن ﺟدﯾد این‌قدر اﺧﺗﻼف در ﻣﯾﺎن ﺑﺎﺷد. «ﺗﺑرﯾز» کلمه‌ای ﻓﺎرﺳﯽ اﺳت، و این ﻧﺎم را در ﺳﺎل ۵۶١ هجری ﺑر این شهر نهاده‌اند. ﻣﺣﻘﻘﺎن و ﺗﺎرﯾﺦﻧوﯾﺳﺎن اﯾران همه ﺑر این ﻗول‌اﻧد ﮐه ﺗﺑرﯾز در ﺳﺎل ۵۶١ هجری ﻗﻣری ﺑﻧﺎ ﺷده، اﻣﺎ درﺑﺎره‌ی ﺧﺻوﺻﯾﺎت دﯾﮕر شهر اﺧﺗﻼف‌ﻧظر ﺷدﯾد دارند. ﺑرﺧﯽ از آﻧﺎن ﺑﻧﺎی ﺗﺑرﯾز را ﺑه زﺑﯾده‌ﺧﺎﺗون ﮐه ﺑه‌ﻣﻌﻧﯽ ﮔل ﺳرسبد ﺑﺎﻧوان اﺳت، زن هارون‌‌اﻟرﺷﯾد، خلیفه‌ی ﺑﻐداد، نسبت ﻣﯽدهند. ﻣﯽﮔویند: روزی زﺑﯾده ﺧﺎﺗون ﭼﻧﺎن ﺑﯾﻣﺎر ﺷد ﮐه ھﯾﭻﮐس ﺑه ﺷﻔﺎﯾﺎﻓﺗﻧش اﻣﯾد ﻧداﺷت. در ﭼﻧﺎن ﺣﺎل ﯾﮏ ﭘزﺷﮏ ایرانی ﭘﯾدا ﺷد، و در اﻧدک ﻣدﺗﯽ او را از رﻧﺞ ﺑﯾﻣﺎری رهاند. زﺑﯾده ﺧﺎﺗون ﮐه ﻧﻣﯽدانست ﭼه ﭘﺎداﺷﯽ در ﺑراﺑر این ﺧدﻣت ﺑزرگ ﺑه ﭘزﺷﮏ بدهد، انتخاب آن را ﺑه ﺧود وی واﮔذار ﮐرد. او ﺧواھش ﮐرد زﺑﯾده‌ﺧﺎﺗون دﺳﺗور دهد در زادﮔﺎه وی شهری ﺑه اﻓﺗﺧﺎرش بسازند. ھﻣﺳر ﺧﻠﯾﻔه ﺧواھش ﭘزﺷﮏ را ﭘذﯾرفت و ﺑﯽدرﻧﮓ دستور داد ﺳﺎختن شهر را آﻏﺎز کنند. این شهر را ﭘس از اﺣداث ﺗﺑرﯾز ﻧﺎم ﻧﮭﺎدﻧد ﺗﺎ ﻣﯾﺎن این ﻧﺎم و طﺑﺎﺑت از ﻧظر اﺳﻣﯽ راﺑطه و ﻗرینه‌ای ﺑرﻗرار ﺑﺎﺷد. ﭼه «طب» ﺑه ﻣﻌﻧﯽ ﭘزﺷﮑﯽ اﺳت و «رﯾز» از ﻣﺻدر ریختن اﺷﺗﻘﺎق ﯾﺎﻓﺗه اﺳت.

ﺑﻌﺿﯽ دﯾﮕر ﻧظرهای ﻣﺷﺎﺑه اﯾن دارﻧد. ﻣﯽﮔوﯾﻧد ﯾﮑﯽ از ﺳرﮐردﮔﺎن ﺳﭘﺎه هارون اﻟرﺷﯾد، ھﻼﮐوﺧﺎن، ﻧﺎم داﺷت. وی ﮔرﻓﺗﺎر تبی ﺷد ﮐه ﻣدت دو ﺳﺎل هرﭼه ﺑه درﻣﺎﻧش ﮐوﺷﯾدﻧد ﺳودمند ﻧﯾﻔﺗﺎد، و ھﻣه‌‌ی ﮐﺳﺎﻧش از ﺷﻔﺎﯾﺎﻓﺗﻧش ﻧﺎاﻣﯾد ﺷدﻧد. اﺗﻔﺎﻗﺎ ﮔﯾﺎھﯽ را ﮐه در همین ﻣﺣل ﺷﮭر ﺗﺑرﯾز روﯾﯾده ﺑود ﺧورد، و در زﻣﺎن ﺑﮭﺑود ﯾﺎﻓت. ﺑه ﺷﮑراﻧه‌ی ﺷﻔﺎﯾﺎﻓﺗن دﺳﺗور داد در ھﻣﺎن ﻣﮑﺎن ﮐه آن ﮔﯾﺎه ﺷﻔﺎﺑﺧش روﯾﯾده ﺑود، ﺷﮭر ﺑزرﮔﯽ ﺑﺳﺎزﻧد. ﭼون ﺳﺎﺧﺗه آﻣد آن را «ﺗبرﻓت» ﻧﺎم نهاد؛ بعدها ﺑر اﺛر ﺗﺣرﯾف و ﺗﺻﺣﯾف ﺑه ﻣﻧظور آﺳﺎن و زﯾﺑﺎﺷدن ﺗﻠﻔظ ﺗبرﻓت ﺑه ﺗﺑرﯾز ﻣﺑدل ﺷد.