351 - Politiek als hartstocht: drie jonge bewindslieden uit het kabinet-Den Uyl vijftig jaar later

De verbeelding kwam aan de macht. Zo beschouwden velen in mei 1973 het aantreden van het kabinet-Den Uyl. PvdA-leider Joop den Uyl werd minister-president en de vijf deelnemende partijen zetten een nieuwe generatie in de ministerraad. Van Ruud Lubbers tot Wim Duisenberg, van Dries van Agt tot Jos van Kemenade. In deze aflevering ontmoeten Jaap Jansen en PG Kroeger drie van deze ‘jonge wilden’. En nog altijd spetteren de vonken eraf.

Oudste van hen was Laurens Jan Brinkhorst (D66) die op zijn 36ste staatssecretaris voor Europese Zaken werd. Ontwikkelingssamenwerking deed de 33-jarige minister Jan Pronk (PvdA). De ‘benjamin' - in zijn eigen woorden - was de 31-jarige staatssecretaris voor fiscale zaken, Martin van Rooijen (KVP en daarna CDA). Elk van hen had een bijzondere en intensieve relatie met Den Uyl en zat ook bijna altijd in de ministerraad. Elk van hen vertelt dan ook opmerkelijke persoonlijke herinneringen en belevenissen.

***

Op sommige podcast-apps kun je niet alles lezen. De complete tekst vind je altijd hier

***

Zo was de premier bepaald geen vurig Europeaan, hij liet aan Brinkhorst alle ruimte om zelf in Brussel de zaken te doen. Het contrast met deze tijd en haar indringende EU-overleggen, agendering en geopolitieke uitdagingen kan bijna niet groter. Pronk ontdekte pas gaandeweg het kabinet zijn eigen 'Europees vuur' toen hij merkte dat hij zo op wereldschaal méér kon betekenen. Van Rooijen werkte intussen aan een bijna revolutionaire financiële hervorming, die de grondslag legde voor een 'herlancering' van de Europese samenwerking na jaren van stagnatie.

Het gesprek met deze drie levert een reeks van zulke verrassende observaties en inzichten. Heel veel jolijt en plagerijen tussen de drie over de jaren. En gegroeid zelfinzicht. Pronk: “Ik was een broekie, iedereen was ouder en wijzer. Ik was vooral eigenwijs.”

Heel wat legendes worden doorgeprikt. Zo staat het kabinet-Den Uyl te boek als ‘het meest progressieve kabinet uit de Nederlandse geschiedenis’. Maar veel van wat het kabinet juist zeer daadkrachtig deed, was allesbehalve 'links' te noemen. Het zorgde wel dat de ploeg van Den Uyl onverwacht veel respect wist te oogsten. Zeker bij de ongekende crises waarmee het voortdurend geconfronteerd werd: oorlog in het Midden-Oosten, olieboycot, terrorisme, de Lockheed-affaire en crisis in het Oranjehuis. Het eerst labiel geachte 'gedoogkabinet' werd daardoor hecht aaneengesmeed. Veel kabinetten bestonden uit managers, zegt Pronk. “Maar wij waren politici." Dat veel van de progressieve hervormingsplannen niet of pas later en afgezwakt gerealiseerd werden, blijft de jonge drie van toen ook nu nog verdelen.

Nuanceringen horen we ook als de stijl en aanpak van Den Uyl uitgediept wordt. Hij had de gave zeer scherp te kunnen luisteren en dan knappe compromissen te smeden. Maar dat luisteren kon ook oneindige discussies opleveren, kreunt Brinkhorst. Cruciaal was niettemin dat iedereen besefte dat zijn inbreng en visie er serieus toe deed en lanterfanten dus niet aan de orde was. En opvallend is hoezeer destijds sprake was van sterk dualisme tussen kabinet en parlement. Dichtgetimmerde afspraken bestonden niet. Elke strijd moest eerst in het kabinet en daarna nog eens opnieuw helemaal in en met de Kamer gevoerd worden. Alle drie benadrukken daarvan te hebben genoten.

In de kern was de periode-Den Uyl een fase waarin de nieuwe maatschappelijke bewegingen die in de jaren ’60 waren ontstaan vertaald werden in concreet politiek beleid. Brinkhorst wijst erop dat die bewegingen allesbehalve puur nationaal waren. Ook werd toen al duidelijk dat grote economische en geopolitieke spanningen niet langer strikt nationaal konden worden aangepakt. Een nieuwe tijd was aangebroken en deze drie beleefden die - en gaven die ook vorm - met elan en hartstocht.

Opmerkelijk is hoe eensgezind ze zijn over de nasleep. Van Rooijen benadrukt dat 'dat Tweede Kabinet-Den Uyl' in feite in kannen en kruiken was. Pronk bevestigt dit voluit en vertelt verbluffende ontwikkelingen en details uit het interne PvdA-beraad. Hij vindt nu dat zijn partij zich overgaf aan arrogantie. En hij worstelt hoorbaar met de vraag of Den Uyl toch niet had moeten doorzetten, tegen fractie en partijcongres in. Geëmotioneerd zegt Pronk: "Joop was daarna nooit meer de oude."

De politiek van 2023 roept bij de drie jonge bewindslieden van vijftig jaar geleden minstens zo veel vurigheid op. Van Rooijens filippica tegen premier Mark Rutte en het monisme van nu loeit als een orkaan. Pronk komt zelfs met een concreet voorstel om in tijden van electorale versplintering 'progressieve macht' te bundelen om de kiezers optimale duidelijkheid te bieden. Alle drie laten ze merken hoe actueel, hoe radicaal soms nog en hoe enthousiast zij het politieke vak ook vijf decennia later nog bedrijven.

***

Deze aflevering is mede mogelijk gemaakt met donaties van luisteraars die we hiervoor hartelijk danken. Word ook vriend van de show!

Heeft u belangstelling om in onze podcast te adverteren of ons te sponsoren? Zend een mailtje naar adverteren@dagennacht.nl

***

Verder lezen

Jan Pronk - De verbeelding aan de macht (essay)

PvdA; D66; PPR - Keerpunt 1972: Regeerakkoord van de progressieve drie. [Verkiezingsprogramma]

ARP, CHU en KVP: Schets van beleid voor 1973 en volgende jaren

Peter Bootsma, Willem Breedveld - De verbeelding aan de macht, geschiedenis van het kabinet-Den Uyl

Dik Verkuil - De gedrevene - Joop den Uyl 1919-1987

Anet Bleich - Joop den Uyl 1919-1987. Dromer en doordouwer

***

Verder kijken

Terugblik 50 jaar Kabinet Den Uyl in de Pletterij in Haarlem

Joop den Uyl van de Partij van de Arbeid wordt premier (1973)

Verkiezingen 1977 - Den Uyl (PvdA)

De PvdA van Den Uyl in de oppositie (VPRO, 1978)

De illusie aan de macht - 1412 dagen kabinet Den Uyl deel 1 (1998)

De illusie aan de macht - 1412 dagen kabinet Den Uyl deel 2 (1998)

***

Verder luisteren naar eerdere afleveringen

326 - Willem Aantjes, een politiek leven in de 20ste eeuw

325 - De mythe van Joop den Uyl; het spookbeeld van Mark Rutte

300 - Ethische politiek: het bijzondere Nederland met zijn 'moreel hoogstaande opvattingen'

217 - Kabinetsformatie 2021: Wordt Rutte IV het tweede kabinet-Den Uyl?

210 - Kabinetsformatie 2021: Herman Tjeenk Willink over het verval van de democratische rechtsorde

195 - PvdA en CDA: ooit dominante machtspartijen, nu grote verliezers. Hoe komt dat? En hoe nu verder?

164 - Dries van Agt 90 - Eigenzinnig politicus, paradijsvogel, wereldburger

BB 161 - Hans van Mierlo, een politieke popster

149 - De zeven levens van Abraham Kuyper, een ongrijpbaar staatsman

BB 127 - De geheime politieke memoires van Ruud Lubbers

123 – Hoe de PvdA in de greep kwam van het neoliberalisme

88 - Leven en werk van onderwijsvernieuwer Jos van Kemenade

87 - Het tragische laatste jaar van kabinetten

64 - Wim Kok, een leven op eigen kracht - gesprek met biograaf Marnix Krop

60 - Coen Brummer & Daniël Boomsma: De canon van het sociaal-liberalisme

34 - 140 jaar Anti-Revolutionaire Partij

BB 09 – Special: leven en werk van Wim Kok. Met Jeltje van Nieuwenhoven, Joop van den Berg, Gijs van Dijk en PG Kroeger

06 - Piet de Jong

***

Tijdlijn

00:00:00 – Deel 1

00:57:54 - Deel 2

01:55:16 - Einde

Zie het privacybeleid op https://art19.com/privacy en de privacyverklaring van Californië op https://art19.com/privacy#do-not-sell-my-info.