آواهای کم‌شنیده از دیروز تا امروز • پروانه موچول

تهیه کننده و مجریان: میترا خلعتبری / اسکندر آبادی

پخش شده از بخش فارسی دویچه وله در آلمان

تاریخ انتشار پادکست: ۲۷ مهر ۱۴۰۲

copyright ©Deutsche Welle

در پادکست این هفته "آواهای کم‌شنیده از دیروز تا امروز" از پروانه موچول، خواننده و نوازنده قدیمی گفته‌ایم. او نخستین کسی است که صدای ساز سه‌تارش را در سال ۱۳۰۶ روی صفحه گرامافون ضبط کردند.

پروانه موچول با نام اصلی بتول رضايی در سال ۱۲۸۹ در تهران متولد شد اما اجداد او از قشقایی‌های شیرازی بودند. او دختر دايه اكرم‌‌‌الدوله، خواننده دربار ناصرالدين‌شاه بود و به همين خاطر در دربار قاجاريان رشد كرد.

پروانه مقدمات آواز را نزد اكرم‌‌‌‌الدوله آموخت. مدتی نیز از حسين‌خان اسماعيل‌زاده ويولن فرا گرفت ولی شيفته سه‌‌تار بود و اين ساز را همراه آواز نزد خواننده به‌نام آن زمان رضا قلی‌خان نظميه نوروزی شام‌بياتی تكميل كرد.

۱۳ ساله بود كه ازدواج ‌كرد اما همسرش پس از مدت كوتاهی سل گرفت و پروانه نیز درگیر این بیماری شد. پيش از آنكه درگير سل شود و ریه او آسيب ببيند، تحريرهای ريز قوی داشت كه با دُراب و ريزهای سه‌تارش سازگار بود.

اهمیت این خواننده قدیمی، علاوه بر صدای زیبایی که داشت از آن جهت است که او نخستین کسی است که صدای ساز سه‌تارش را ضبط کردند و نخستین کسی است که هم‌زمان با نوازندگی، آوازش ضبط شده است.

در سال ۱۳۰۶ هنگامی كه ۱۷ سال بيشتر نداشت، صدای ساز و آواز او از سوی شركت "هيز ماستِرس وُيس" همراه با نواهايی از سنتور حبيب سماعی ثبت شد.

اقدس خاوری که بعدها خواننده بلندآوازه‌ای شد و به پيشنهاد آهنگ‌ساز و سنتورنواز بنام فرامرز پايور نام هنری "خاطره پروانه" را برگزيد، از پروانه موچول به عنوان مادرش یاد کرده است، هر چند در این باره اختلاف نظرهایی وجود دارد و برخی معتقدند، او تنها می‌توانسته "مادر موسیقایی" خاطره پروانه باشد.

درباره تاریخ درگذشت پروانه موچول نیز روایات مختلفی وجود دارد. خاطره پروانه در مصاحبه‌ای با توکا ملکی در کتاب" زنان موسیقی ایران از اسطوره تا امروز" تاریخ درگذشت مادرش را سال ۱۳۱۴ ذکر کرده است.

ارفع اطرایی، نوازنده سنتور در کتاب "زندگی و آثار حبیب سماعی" اما تاریخ مرگ پروانه را حدود سال ۱۳۱۰ و پیش از سن ۳۰ سالگی در تهران دانسته است.

شاعرانی هم‌چون شهریار و ملک‌الشعرای بهار نیز در مدح و مرثیه او اشعاری سروده‌ بودند.

شهريار، شاعر پرآوازه در مرگ زودهنگام او سروده بود:

پروانه به حال تو دل شمع بسوزد

تنها نه دل شمع دل جمع بسوزد

بعد تو دگر پرده ساز است دريده

بعد از تو دگر قامت چنگ است خميده